Το στίγμα της ψυχικής νόσου έχει ηλικία αιώνων στη συλλογική συνείδηση της ανθρωπότητας.Μιλώντας ειδικότερα για την Ελλάδα, είναι γενικώς παραδεκτό ότι το στίγμα βρίσκεται ακόμη και σήμερα σε υψηλά επίπεδα και τουλάχιστον σε υψηλότερα από αυτά των «δυτικών» χωρών.
Το στίγμα, τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις που σχετίζονται με τις ψυχικές ασθένειες αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα, τόσο για τους ίδιους τους ασθενείς όσο και για τις οικογένειές τους.
Ως στίγμα ορίζεται το σύνολο των ανεπιθύμητων, απαξιωτικών και δυσφημιστικών χαρακτηρισμών που αποδίδονται σε ένα άτομο και του στερούν το δικαίωμα της κοινωνικής αποδοχής,ενώ παράλληλα το αναγκάζουν να προβαίνει συνεχώς σε συμπεριφορές απόκρυψης των αιτίων που προκαλούν αυτή την αντιμετώπιση. Είναι ένας έντονα μειωτικός χαρακτηρισμός από τον οποίο είναι πολύ δύσκολο να απαλλαχθεί κανείς.
Ένα βασικό ερώτημα είναι γιατί υπάρχει το στίγμα.Ο κύριος λόγος είναι δυο απλές λέξεις με τεράστιο όμως βάρος η κάθε μία : Προκαταλήψεις και στερεότυπα.
Προκατάληψη είναι γνώμη διαμορφωμένη εκ των προτέρων από επηρεασμό και χωρίς μελέτη του θέματος, κρίση η οποία έχει συναχθεί αυθαίρετα, χωρίς επαρκείς αποδείξεις (π.χ. αποδέχομαι την πεποίθηση ότι τα άτομα με σχιζοφρένεια είναι επικίνδυνα και τα φοβάμαι).
Στερεότυπα είναι αρνητικές κρίσεις που προκαθορίζουν τη συμπεριφορά μας, σύμφωνα με τις οποίες διάφορα χαρακτηριστικά αποδίδονται αυθαίρετα σε ομάδες ατόμων (π.χ. η αρνητική πεποίθηση ότι τα άτομα με σχιζοφρένεια είναι επικίνδυνα).
Πιο απλά, το στίγμα είναι ένα σημάδι εξευτελισμού, ατίμωσης και ντροπής.
Έχει τέσσερα συστατικά:
- Κολλάμε σε κάποιον μια ετικέτα, έναν χαρακτηρισμό, μια ρετσινιά
- Δημιουργούμε στερεότυπα για τους ανθρώπους που έχουν αυτό το χαρακτηριστικό
- Έπειτα κάνουμε ένα διαχωρισμό: από τη μια είμαστε εμείς, που είμαστε υγιείς, φυσιολογικοί και από την άλλη πλευρά βρίσκονται ‘οι άλλοι’, οι άρρωστοι, που έχουν χάσει την αξία τους
- Τέλος, προβαίνουμε σε αρνητικές διακρίσεις εναντίον όσων έχουν τα παραπάνω στερεότυπα χαρακτηριστικά.
Ανεξάρτητα, πάντως, από το βαθμό διάκρισης που υφίσταται το άτομο, το υποκειμενικό βίωμα υποτίμησης και περιθωριοποίησης είναι αυτό που επηρεάζει άμεσα την αυτοεκτίμησή του. Έτσι ο ασθενής εσωτερικεύει το στίγμα και αισθάνεται υποτίμηση, ντροπή και δυσφορία. Εμφανίζει επίσης συμπεριφορές απόσυρσης και απόκρυψης. Έτσι, εκτός από την ίδια τη νόσο οι ψυχικά ασθενείς έχουν να αντιμετωπίσουν το κοινωνικό στίγμα, την προκατάληψη και το φόβο της κοινωνίας.
Πού οφείλεται
Η ψυχική νόσος έχει ιστορικά σημαδευτεί με άγνοια, δεισιδαιμονία ακόμη και βασανιστήρια. Παρά τη σημαντική πρόοδο στην εκπαίδευση, την ιατρική και τις ψυχολογικές θεραπείες, η κοινή αντίληψη για τις ψυχικές ασθένειες είναι περισσότερο αρνητική σήμερα από ότι ήταν πριν μισό αιώνα.
Ο στιγματισμός και ο επακόλουθος κοινωνικός αποκλεισμός οφείλονται κυρίως στην έλλειψη γνώσεων για την αιτιολογία της νόσου. Η ψυχική ασθένεια δεν είναι κάτι χειροπιαστό, είναι γενικό κι αόριστο. Και ότι δεν γνωρίζουμε μας φοβίζει.
Οι ανθρώπινες κοινωνίες ότι φοβούνται το γελοιοποιούν και το περιθωριοποιούν, γιατί νιώθουν ότι αυτό απειλεί τη συνοχή τους. Αυτή η περιθωριοποίηση ενδυναμώνει την αίσθηση ομοιογένειας της κοινωνίας μας, αλλά δυσκολεύει τόσο την πρόληψη όσο και την αποκατάσταση αυτών που αντιμετωπίζουν ψυχολογικές δυσκολίες.
Υψηλότερο ποσοστό σε στιγματιστικές συμπεριφορές παρουσιάζουν οι παλιότερες γενιές. Ο λόγος είναι ότι η συντριπτική πλειοψηφία των νέων σήμερα έχει αυξημένη πρόσβαση σε γιγάντιο όγκο πληροφοριών στο διαδίκτυο σχετικών με επιστημονικές ανακαλύψεις και επομένως έχει τη δυνατότητα που δεν είχαν οι παλιότεροι να αποκτά γνώση περί διαφόρων θεμάτων πριν διαμορφώσει απόψεις.Αυτό αποτελεί μια θετική επίδραση της τεχνολογικής εξέλιξης της εποχής μας. Βέβαια η επίδραση αυτή δεν έχει την εξάπλωση που θα μπορούσε να κάνει τη διαφορά (λιγότερο στις δυτικές χώρες και περισσότερο στην Ελλάδα) και τα βήματα βελτίωσης είναι αργά. Ένας λόγος γι’αυτό είναι ο τρόπος παρουσίασης της ψυχικής ασθένειας από τα περισσότερα ευρείας απήχησης ΜΜΕ μέσω του οποίου συχνά συσχετίζεται η ψυχική ασθένεια με τη βία και την επικινδυνότητα, εμπορικοποιείται η ανθρώπινη δυστυχία και διαιωνίζεται η αναπαραγωγή στερεοτύπων αφού αυτά ως ειδήσεις έχουν μεγαλύτερη απήχηση στην κοινωνία.
Διαστρεβλωμένες θεωρήσεις περί της ψυχικής νόσου και της ψυχιατρικής υπάρχουν άφθονες γύρω μας αρκεί να τις παρατηρήσουμε! Κάποια παραδείγματα είναι :
• Ψυχιατρικά νοσοκομεία όπως το Δαφνί αντιμετωπίζονται με τρόμο και δέος από τη μεγάλη πλειοψηφία του κόσμου, καθώς υπάρχει ακόμα η εικόνα κελιών με άθλιες συνθήκες όπου οι «τρελοί ψυχοπαθείς» ασθενείς λαμβάνουν τη χείριστη μεταχείριση. Αυτό το στερεότυπο βέβαια απέχει παρασάγκας από τη σημερινή πραγματικότητα του Δαφνίου, ενός νοσοκομείου με ανεκτίμητη προσφορά που κατά το πλείστον έχει εκσυγχρονιστεί, στελεχώνεται από συναδέλφους ψυχιάτρους με άρτια και σύγχρονη εκπαίδευση και που καλύπτει τη μισή Ελλάδα σχεδόν στην αντιμετώπιση των ψυχωτικών κατά κύριο λόγο (αλλά και συναισθηματικών) διαταραχών.
• Φαρμακευτική αγωγή. Βασικό στερεότυπο είναι ότι «τα ψυχοφάρμακα σε κάνουν φυτό». Η σωστή ενημέρωση όμως θα αποκάλυπτε ότι τα νεότερα φάρμακα που έχουν κυκλοφορήσει έχουν πολύ λιγότερες ανεπιθύμητες ενέργειες σε σχέση με τα παλιότερα.Η επιστήμη της ψυχοφαρμακολογίας έχει ιδιαίτερη ανάπτυξη στις μέρες μας και η λογική της «βέλτιστης δόσης», δηλαδή της πιο αποτελεσματικής δόσης φαρμάκου με ταυτόχρονα τις λιγότερες ανεπιθύμητες ενέργειες, αποτελεί στοιχείο της εκπαίδευσης των περισσότερων ψυχιάτρων.
• Ο «τρελογιατρός». Αρκετά διαδεδομένη θεώρηση μεταξύ σοβαρού και αστείου που βασίζεται σε μεμονωμένα περιστατικά,αλλά και σε πεποιθήσεις του τύπου «με τρελούς ασχολείται τρελάθηκε και αυτός». Η αλήθεια είναι ότι η ψυχική ασθένεια δεν κάνει επαγγελματικές διακρίσεις. Αυτό σημαίνει ότι ούτε οι γιατροί (οποιασδήποτε ειδικότητας) είναι στο απυρόβλητο. Σίγουρα η άσκηση της ψυχιατρικής μόνο εύκολη δεν είναι καθώς απαιτεί ιδιαίτερο απόθεμα αντοχών και προσαρμογές του ψυχισμού του ψυχιάτρου. Επίσης δεν μπορεί παρά να γίνει παραδεκτό ότι δεν ανταπεξέρχεται το 100% των ψυχιάτρων στις απαιτήσεις του λειτουργήματος. Όμως αυτό απέχει μακράν από την ετικετοποίησή του, καθώς όπως προείπα μπορεί να συμβεί σε όλα τα επαγγέλματα
• Η ταύτιση της ψυχικής ασθένειας με την «τρέλα». Φαινόμενο που περιορίζεται σιγά σιγά κατά τη γνώμη μου με την εξάπλωση της ενημέρωσης.Οι ειδικοί της ψυχικής υγείας έχουν να ασχοληθούν με μεγάλη γκάμα διαταραχών ποικίλλων σε σοβαρότητα.
Η ντροπή που κάποιος βιώνει όταν υπάρχει μέλος της οικογένειάς του που ασθενεί ψυχικά αποτελεί συγκλονιστικών συνεπειών φαινόμενο :
• Απώλεια/χαλάρωση των οικογενειακών σχέσεων.
• Κοινωνική αποξένωση από τη γειτονιά,φίλους,εργασιακό περιβάλλον.
• Επιβάρυνση της ψυχικής υγείας των συγγενών,αλλά και του ιδίου του ασθενούς.
• Αδυναμία του ψυχικά ασθενή που έχει φτάσει σε σημείο να ελέγξει το πρόβλημά του και να αποκτήσει ένα ικανό επίπεδο λειτουργικότητας να έχει εργασιακή αποκατάσταση.
• Διαιώνιση της φριχτής παρουσίας του στίγματος.
Τι μπορούμε να κάνουμε για τον περιορισμό του στίγματος της ψυχικής ασθένειας:
- Αγωγή κοινότητας με τη διάδοση έγκυρων πληροφοριών για την ψυχική νόσο
- Αντίκρουση όταν παρουσιάζονται εσφαλμένες αντιλήψεις από τα ΜΜΕ
- Να ενθαρρύνουμε τη χρήση θετικών εικόνων για να αναφερόμαστε σε ανθρώπους με ψυχική νόσο και να υπογραμμίζουμε την πραγματικότητα ότι η ψυχική νόσος μπορεί εύκολα να αντιμετωπιστεί
- Να δίνουμε έμφαση στις ικανότητες και όχι στους περιορισμούς
- Η ανοικτή συζήτηση βοηθάει στο να έρθει το θέμα στην επιφάνεια και να φύγει από τα στενά προσωπικά όρια
- Μην εξισώνουμε τους ανθρώπους με την ασθένεια. Δεν είναι ο άνθρωπος η ασθένεια. Για αυτό, αντί να λέμε ‘σχιζοφρενής’ να λέμε ‘το άτομο που έχει σχιζοφρένεια’, αντί για ‘καταθλιπτικός’, να λέμε το άτομο που έχει κατάθλιψη.
Νόρα Μαυροειδή
