Ο όρος ιδεοληψία ή έμμονη ιδέα περιγράφει ιδέες, σκέψεις ή εικόνες με παρεισφρητικό και επαναλαμβανόμενο χαρακτήρα που αν και, συνήθως, στερούνται βάσης, το άτομο εμμένει σε αυτές παρά τις ενδείξεις περί του σφάλματός τους. Οι παρεισφρητικές αυτές σκέψεις, τις οποίες το άτομο δυσκολεύεται να διαχειριστεί, προκαλούν έντονο άγχος και φόβο. Αυτό συμβαίνει διότι θεωρεί ότι η ίδια η ύπαρξη των σκέψεων:
- έχει κάποιου είδους αρνητική σημασία για το ίδιο, ή
- υποδηλώνει ότι θα υπάρξει κάποια αρνητική έκβαση.
Το άτομο αναγνωρίζει ότι οι σκέψεις αυτές είναι έξω από τον συνειδητό έλεγχό του και αντιλαμβάνεται το περιεχόμενό τους ως απειλητικό και συνήθως ως ξένο. Ωστόσο, όταν υπάρχει αυτή η επίγνωση δεν είναι ικανή προκειμένου να τις ελέγξει. Και τούτο συμβαίνει διότι οι έμμονες σκέψεις γίνονται μέρος ενός φαύλου κύκλου, προκαλώντας έντονο άγχος και στη συνέχεια την αντίδραση του ατόμου στο άγχος αυτό, που, με τη σειρά του, ενδυναμώνει την έμμονη σκέψη. Συγκεκριμένα, όσο περισσότερη σημασία δίνεται στην έμμονη σκέψη τόσο μεγαλύτερο άγχος προκαλείται, και όσο μεγαλύτερο το άγχος τόσο μεγαλύτερη η βεβαιότητα ότι η σκέψη μπορεί και να είναι αληθής και πιθανό να συμβεί.
Το περιεχόμενο των έμμονων σκέψεων είναι συνήθως βίαιο («Φοβάμαι ότι θα αυτοκτονήσω», «Είμαι ικανή να σκοτώσω»), σεξουαλικό («Έχω την επίμονη σκέψη ότι είμαι ομοφυλόφιλος») ή περιγράφει κάποιο φόβο του ατόμου («Θα μολυνθώ από μικρόβια», «Θα τιμωρηθώ από τον Θεό για τις βλάσφημες σκέψεις που κάνω»). Το άτομο σκέφτεται επίμονα ότι μπορεί να διαπράξει το περιεχόμενο της σκέψης, νιώθει φόβο, αλλά και ντροπή για τα πράγματα που σκέφτεται («…σκέφτομαι ότι στην ουσία δεν έχω κανέναν έλεγχο και ότι μπορεί να φερθώ παρορμητικά…»). Ταυτόχρονα, αναρωτιέται αν το γεγονός ότι σκέφτεται έτσι σημαίνει πως επιθυμεί ή επιδιώκει να συμβεί κάτι ανάλογο στην πραγματικότητα. Εξισώνει, δηλαδή, τη σκέψη με την πράξη («Επειδή μου πέρασε από το μυαλό ότι είμαι επικίνδυνος, σημαίνει ότι είμαι»). Ακριβώς λόγω του άγχους που βιώνει, δεν λαμβάνει υπόψη δεδομένα της πραγματικότητας που υποστηρίζουν το αντίθετο. Σε άλλες περιπτώσεις θεωρεί ότι το να κάνει τέτοιου είδους απαράδεκτες σκέψεις σημαίνει κάτι για το ίδιο ως άνθρωπο.
Για να διαχειριστεί το άγχος που του προξενεί το περιεχόμενο των σκέψεών του, καταφεύγει σε συμπεριφορές ασφάλειας και αποφυγές. Πιο συγκεκριμένα, οι παρεισφρητικές και παράλογες σκέψεις το οδηγούν σε συμπεριφορές (ορατές ή νοητικές) με σκοπό να τις εξουδετερώσει. Για παράδειγμα, επειδή φοβάται μήπως μπει κάποιος στο σπίτι, όλο το βράδυ ελέγχει μία την πόρτα, μία τα παράθυρα, και μία τον φωταγωγό. Όμως, παρότι αυτές οι συμπεριφορές βραχυπρόθεσμα μειώνουν το άγχος, μακροπρόθεσμα συντείνουν στη διατήρηση του προβλήματος (ακριβώς γιατί προσπαθεί με λογικές συμπεριφορές να αντιμετωπίσει το άγχος που προέρχεται από παράλογες ιδέες), οδηγώντας σε αδιέξοδο: παράλογη ιδέα, άγχος, συμπεριφορά μείωσης του άγχους, προσωρινή μείωση του άγχους, επανεμφάνιση της παράλογης ιδέας, νέα συμπεριφορά μείωσης του άγχους κ.ο.κ.
Κατά κανόνα, το άτομο δεν τολμά να αντισταθεί στην επανάληψη συμπεριφορών που αποσκοπούν στη μείωση του άγχους που προκαλείται από τις παράλογες παρεισφρητικές σκέψεις του, από τις οποίες οι κυριότερες είναι:
Σκέψεις ελέγχου: Η ανάγκη για τσεκάρισμα και για έλεγχο είναι μία καταναγκαστική συμπεριφορά, η οποία εμφανίζεται ως απάντηση στην ιδεοληψία ότι το άτομο κινδυνεύει και προσπαθεί να αποτρέψει κάποιου είδους βλάβη ή κίνδυνο. Για παράδειγμα, από διαρροή (π.χ. πετρελαίου), φωτιά, αναμμένη ηλεκτρική συσκευή, ξεκλείδωτη πόρτα ή παράθυρο κ.ο.κ. Το επαναλαμβανόμενο τσεκάρισμα μπορεί να γίνει πολλές φορές, μερικές φορές ακόμη και εκατοντάδες. Ως αποτέλεσμα, μπορεί να προκληθεί σοβαρή δυσλειτουργία στην καθημερινότητα του ατόμου.
Σκέψεις θησαυρισμού: Πρόκειται για την ιδεοληψία η οποία οδηγεί το άτομο να συσσωρεύει αντικείμενα, αδυνατώντας να πετάξει τα άχρηστα, τα χρησιμοποιημένα ή και τα κατεστραμμένα. Σε κάποιες περιπτώσεις, αυτή η κατάσταση φθάνει στο σημείο να κατακλύζεται το σπίτι, η αποθήκη ή ο κήπος από κάθε λογής «σκουπίδια».
Σκέψεις τάξης και συμμετρίας: Πρόκειται για την ανάγκη του ατόμου να είναι όλα τακτοποιημένα και συμμετρικά τοποθετημένα στον χώρο του (για παράδειγμα, οι κονσέρβες και τα διάφορα είδη διατροφής τακτοποιούνται στο ντουλάπι με την ίδια φορά, τα ρούχα στην ντουλάπα κατά χρώματα ή είδος, τα κάδρα και οι φωτογραφίες στην ευθεία, τα βιβλία στη βιβλιοθήκη στοιχισμένα και σε τέλεια σειρά κ.λπ.), έτσι ώστε να αποφύγει τη δυσάρεστη αίσθηση που του προκαλείται όταν δεν είναι όλα «εντάξει» και όπως τα θέλει.
Σκέψεις θρησκευτικού περιεχομένου/Ηθικής: Το άτομο με αυτού του είδους τις σκέψεις φοβάται ότι κάποια αμαρτία που έχει κάνει δεν θα συγχωρεθεί από τον Θεό και ότι θα καταλήξει στην κόλαση, ότι ενώ βρίσκεται στην εκκλησία μπορεί να αισθανθεί την παρόρμηση να ξεστομίσει κάποια βρισιά, ή να κάνει κάποια άσεμνη χειρονομία, έχει επαναλαμβανόμενες βλάσφημες σκέψεις, νιώθει την παρόρμηση να επαναλαμβάνει μία προσευχή, ή να αγγίζει διαρκώς κάποιο αντικείμενο θρησκευτικής λατρείας, ή ότι παραβιάζει με τον τρόπο της ζωής του τους θρησκευτικούς νόμους.
Σκέψεις σεξουαλικού περιεχομένου: Πρόκειται για ένα είδος παρεισφρητικών και έμμονων σκέψεων που το περιεχόμενό τους περιστρέφεται γύρω από την αμφισβήτηση του σεξουαλικού προσανατολισμού του ατόμου, την αίσθησή του ότι έλκεται σεξουαλικά από άτομα του ίδιου φύλου, την ακαταλληλότητα των σεξουαλικών του επιθυμιών (π.χ. έλξη προς παιδιά ή μέλη της οικογένειας), ή τη σύνδεση σεξουαλικών σκέψεων με θρησκευτικού τύπου σκέψεις.
Σκέψεις μικροβιο-φοβικές: Η υπερβολική και τελετουργική καθαριότητα είναι μία καταναγκαστική συμπεριφορά που αναπτύσσεται ως απάντηση στον ιδεοληπτικό φόβο ότι το άτομο έχει μολυνθεί από κάποιο μικρόβιο ή ιό και ότι, τελικά, θα προκαλέσει τον θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου, ή και του ίδιου. Έτσι, μπορεί να αποφεύγει τις χειραψίες, να ακουμπά πόμολα, να χρησιμοποιεί δημόσιες τουαλέτες κ.λπ. Επιπλέον, οι αποφυγές αυτές συνοδεύονται από επίμονο επαναλαμβανόμενο πλύσιμο των χεριών ή του σώματος, σύμφωνα με ένα τελετουργικό μέχρις ότου νιώσει καθαρό.
Σκέψεις επιθετικότητας/πρόκληση βλάβης: Πρόκειται για παρεισφρητικές σκέψεις των οποίων το περιεχόμενο αφορά στον φόβο του ατόμου ότι είναι επικίνδυνο να διαπράξει επιθετικές πράξεις εναντίον ατόμων που αγαπά, παιδιών, άλλων ανθρώπων, ή και στο ίδιο, θεωρώντας ότι είναι ένας πολύ κακός άνθρωπος, ο οποίος αφού κάνει τέτοιου είδους σκέψεις, είναι πράγματι επικίνδυνος για τους άλλους και τον εαυτό του. Στο πλαίσιο των ίδιων δυσκολιών εντάσσονται και διάφοροι ιδεομηρυκασμοί. Συγκεκριμένα, το άτομο δεν μπορεί να ελέγξει μία αλληλουχία σκέψεων σχετικά με κάποιο θέμα ή ερώτημα που στην πραγματικότητα δεν έχει κάποιο σκοπό. Πολλοί νοητικοί μηρυκασμοί επικεντρώνονται σε θρησκευτικού, φιλοσοφικού ή παραψυχολογικού τύπου θέματα, όπως η φύση της ηθικής, αν όλοι οι άνθρωποι είναι καλοί, τι γίνεται μετά τον θάνατο κ.ο.κ. Στις περισσότερες περιπτώσεις, οι μηρυκασμοί αυτοί δεν οδηγούν σε κάποια λύση ή σε κάποιο ικανοποιητικό συμπέρασμα και το άτομο πέρα από τον χρόνο που χάνει στην ανάλυσή τους, καταλήγει προβληματισμένο και ακόμη περισσότερο βυθισμένο σε αυτούς.
Συμπερασματικά, το άτομο που ταλαιπωρείται από έμμονες σκέψεις:
- νιώθει υψηλού βαθμού ευθύνη για το περιεχόμενό τους,
- αποδίδει υπερβολική σημασία στο γεγονός ότι κάνει τέτοιου είδους σκέψεις,
- μεγεθύνει τον κίνδυνο και την πιθανότητα να συμβεί κάτι κακό ως αποτέλεσμα αυτών,
- υποτιμά το γεγονός ότι ποτέ μέχρι στιγμής δεν έχει δράσει υπό την επήρεια αυτών των σκέψεων.
Όπως είναι ευνόητο, λόγω της έντονης δυσφορίας και του άγχους που βιώνει εξαιτίας των παράλογων παρεισφρητικών σκέψεων, επηρεάζονται τόσο η λειτουργικότητα και η καθημερινότητά του όσο και οι διαπροσωπικές σχέσεις του.
Νόρα Μαυροειδή
